Η χρησιμότητα των μηχανισμών άμυνας του Εγώ.

Σύμφωνα με την Ψυχαναλυτική θεωρία του Σίγκμουντ Φρόυντ, μηχανισμοί άμυνας είναι η ασυνείδητη ενδοψυχική διεργασία που δρα για να ανακουφίσει τη σύγκρουση και το άγχος που προέρχονται από τις ενορμήσεις και τα ένστικτα ενός ατόμου.

Πιο συγκεκριμένα είναι η μέθοδος με την οποία το Εγώ διευθετεί τις συγκρούσεις που δημιουργούνται μεταξύ των ενορμήσεων του Εκείνο και των αξιών του Υπερεγώ (Δομικό μοντέλο). Βασικός του ρόλος του Εγώ είναι να ελέγχει την πραγματικότητα για να δει αν μπορούμε να κάνουμε αυτό που θέλουμε ή αν χρειάζεται να κάνουμε κάτι άλλο. Η δράση του θα λέγαμε ότι είναι ως μεσολαβητής ανάμεσα στις αυθόρμητες επιθυμίες μας (το μέρος του εαυτού μας που έχει ονομαστεί από τον Freud “Εκείνο”) και στα «πρέπει» που η οικογένεια μας έχει θέσει και η κοινωνία προστάζει (εκείνο το μέρος του εαυτού μας που ονομάζεται "Υπερεγώ").

Μπροστά στην αδυναμία του Εγώ να ελέγξει ή να αναστείλει την ικανοποίηση των εσωτερικών ενορμήσεων όταν αυτές δεν μπορούν να ικανοποιηθούν μέσα στο πλαίσιο της πραγματικότητας που υπάρχει, δημιουργείται άγχος στον οργανισμό ως σήμα κινδύνου. Αυτό το σήμα άγχους ενεργοποιεί τους αμυντικούς μηχανισμούς του Εγώ. Άλλοτε πρωτογενείς, άλλοτε δευτερογενείς. Πρωτογενείς μηχανισμοί άμυνας είναι όσοι αφορούν την οριοθέτηση ανάμεσα στον εαυτό και στον εξωτερικό κόσμο. Οι άμυνες που χαρακτηρίζονται ως δευτερογενείς ή πιο ώριμες σχετίζονται με την εσωτερική οριοθέτηση του ψυχικού οργάνου, όπως τα όρια ανάμεσα στο Εγώ ή στο Υπερεγώ και το Εκείνο, ή ανάμεσα στο τμήμα του Εγώ που παρατηρεί και στο τμήμα του Εγώ που βιώνει την υποκειμενική εμπειρία.

Οι άμυνες έχουν πολλές λειτουργίες που είναι ευεργετικές. Στην αρχή της ζωής αποτελούν υγιείς και δημιουργικούς τρόπους προσαρμογής του βρέφους στο περιβάλλον του και ιδανικά συνεχίζουν να λειτουργούν προσαρμοστικά σε όλη την διάρκεια της ζωής του. Ωστόσο, η έντονη ανάγκη για την χρήση αυτών των μηχανισμών διαχείρισης των συναισθημάτων και της κατάστασης άγχους μπορεί να υποδηλώνει την αποφυγή της μακροχρόνιας επίλυσης των υποκείμενων συγκρούσεων. Ο μοναδικός μηχανισμός άμυνας που ο Φρόιντ αναγνώρισε ότι έχει θετικά αποτελέσματα ήταν η μετουσίωση, όπου ένα άτομο ανακατευθύνει την μη αποδεκτή ενέργεια της λίμπιντο σε άλλους πιο αποδεκτούς στόχους.

Ένα άτομο όταν αξιοποιει τους μηχανισμούς άμυνας του προσπαθεί σε γενικές γραμμές, να επιτύχει έναν ή και τους δύο από τους ακόλουθους σκοπούς:

· Την αποφυγή ή τη διαχείριση κάποιου ισχυρού και απειλητικού συναισθήματος, ενίοτε της υπερβολικής θλίψης ή και άλλων αποδιοργανωτικών συναισθηματικών εμπειριών.

· Τη διατήρηση της αυτοεκτίμησής του.

Οι υποστηρικτές της ψυχολογίας του Εγώ έδωσαν έμφαση στον τρόπο λειτουργίας των αμυνών για την αντιμετώπιση του άγχους. Οι υποστηρικτές της θεωρίας των αντικειμενοτρόπων σχέσεων, που δίνουν ιδιαίτερη σημασία στα θέματα της προσκόλλησης και του αποχωρισμού,ήταν οι πρώτοι που επισήμαναν ότι οι άμυνες μπορούν να επιστρατευθούν και για την αντιμετώπιση της θλίψης. Τέλος, οι υποστηρικτές της ψυχολογίας του Εαυτού τόνισαν το ρόλο των αμυνών στην προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άτομο για τη διατήρηση μιας ισχυρής, σταθερής και θετικής αίσθησης του εαυτού του.

Στην πραγματικότητα οι άμυνες δεν έχουν μόνο αρνητικό χαρακτήρα, αλλά και προσαρμοστικό. Κάθε άνθρωπος στη συνδιαλλαγή του με την πραγματικότητα χρησιμοποιεί περισσότερο συγκεκριμένες άμυνες. Σύμφωνα με τη McWilliams (2000), η προτίμηση και χρήση μιας άμυνας εξαρτάται από την αλληλεπίδραση των εξής παραγόντων:

(α) της ιδιοσυγκρασίας του ατόμου,

(β) της φύσης των αρνητικών ψυχοπιεστικών παραγόντων που επηρέασαν το άτομο κατά τη διάρκεια της πρώιμης ηλικίας του,

(γ) των αμυνών που λειτούργησαν ως πρότυπα ή που διδάχθηκαν από γονείς και άλλα σημαντικά πρόσωπα, και

(δ) των συνεπειών που βίωσε το άτομο μετά την επιστράτευση συγκεκριμένων αμυνών.

Πηγή:

"Θεωρίες Προσωπικότητας και κλινική πρακτική" του Γρηγόρη Ποταμιάνου, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.

"Ψυχαναλυτική Διάγνωση" της Nancy McWilliams, Εκδόσεις Ινστιτούτο Ψυχολογίας και Υγείας

Photo: Susano Correia